Ontstaan van de Gelderse Vallei

Eigenlijk is de Gelderse Vallei van oorsprong niet meer dan een diepe bak. In de voorlaatste ijstijd uitgeschuurd door enorme gletsjertongen die aan weerszijden fikse heuvelruggen hebben opgestuwd: De Veluwe in het oosten, de Utrechtse Heuvelrug in het westen. De vallei is een laagte gelegen tussen de Utrechtse Heuvelrug en de Veluwe. Langzamerhand is deze laagte opgevuld met zand en materiaal dat door beken werd meegevoerd en met fijn stuifzand, dat in de laatste ijstijd vrij spel kreeg. En er vormde zich ook veen in de vallei. Het dikst was het veenpakket ter hoogte van Veenendaal, de eerste veenkolonie in Noord-Nederland.

Twee typen cultuurlandschap 

De mens kwam, zag en paste zich aan. Hij maakte gebruik van de verschillen in nat en droog, laag en hoog, zand en veen. Aldus ontstonden ongeveer twee typen cultuurlandschap in de Gelderse Vallei. In het zuiden van de Vallei overheersten smalle, langgerekte percelen (‘slagen’), ontstaan door de turfwinning of bij een latere ontginning. In het noorden en midden vinden we vooral een patroon van verspreid liggende boerderijen en kleine akkers op de dekzandruggen, wei- en hooilanden op de drassige landen rond de grillig kronkelende beken. Een gesloten landschapsbeeld, de percelen omgeven door boomsingels en houtwallen, in de overhoeken van het land vochtige heitjes en moerasjes en stukjes bos voor boerengeriefhout. Zo zag het er hier uit voordat de ruilverkavelaars en beekverbeteraars kwamen, zagen en overwonnen. Hun ingrepen maakten de Vallei tot een half open coulisselandschap. Deze ingrepen hebben geleid tot een hogere agrarische productie, maar ook tot verdroging, biologische verarming en egaal groene weilanden in alle gaten en hoeken van de Vallei.
Arme zandgronden: dat is het verhaal van een structureel bevolkingsoverschot, van huisnijverheid als basis voor latere industrialisatie. Wol en tabak zijn de producten waarmee de Vallei naam maakte, met Veenendaal als kloppend hart. Aanvankelijk kwamen de grondstoffen uit de Vallei zelf, maar de nationale en internationale markt stelt hogere eisen. Voor een goede sigaar heb je de allerbeste importtabak nodig. De tijden van weleer zijn niet meer. De fabriek van Scheepjeswol is ter ziele, sigaren worden in dit gebied nog amper gemaakt. Door de ligging van de Vallei, tussen de Randstad en het Duitse Rijngebied hebben veel bedrijven zich hier willen vestigen. De Gelderse Vallei, die feitelijk in Utrecht en Gelderland ligt, is de bakermat van de multinationale informatica ondernemingen. Wat dat betreft gaat de Vallei het voor de wind.

De Gelderse Vallei als waterbak

De Vallei is een vergaarbak van hemel-en smeltwater uit de aangrenzende stuwwallen van het Gooi, Utrechtse Heuvelrug en de Veluwe: waterstaatkundig gezien dan. De afwatering is al sinds mensenheugenis een probleem. Over de verbetering hiervan is al veel vergaderd, gerapporteerd, gebekvecht en zelfs geknokt. Wat was het probleem? Vanaf zo’n 12.000 jaar geleden had zich vooral in het zuiden van de Vallei een dik veenpakket gevormd uit moerasbos. In het midden overheersten echter oost-west lopende dekzandruggen, overstuivingen uit de laaste ijstijd. Hierdoor werd de natuurlijke afloop en afwatering van zuidoost naar zuidwest onderbroken. De eerste Valleibewoners in de prehistorie bleven doorgaans op de hogere zandgronden.

Veenafgravingen

Pas in vroege Middeleeuwen waagden boeren zich vanuit de randen van de stuwwallen naar het veen om hier en daar hun vee te weiden en turf te steken. Sinds de late Middeleeuwen, toen de turfwinning commercieel interessant begon te worden door de groeiende vraag vanuit de steden, werd het veenpakket systematisch afgegraven. Daarvoor was afwatering een eerste vereiste. Dus werd er in de loop van de tijd voor de ontginning van het veen en het transport van het turf een netwerk van sloten, weteringen en griften gegraven. Hierdoor daalde de bodem sterk, waardoor het toch al niet optimale afwateringssysteem steeds verder verstoord werd. Toen daarbij de Rijn om allerlei redenen steeds hoger kwam te staan, en er via de Grebbesluis, steeds minder gespuid kon worden en de zwakke Grebbedijk niet op z’n taak berekend bleek, werd het probleem in z’n volle omvang duidelijk. Bij overstromingen liep het water over de inmiddels rond 1600 flink afgegraven ‘veendrempel’ van het zuidoosten naar het noordwesten, richting Zuiderzee. Amersfoort en de Eemlanden kregen daardoor nog meer water te verstouwen dan gebruikelijk. Utrecht heeft van alles geprobeerd om hieraan wat te doen, ondanks tegenwerking van Gelre. Zo liet zij in 1653 een Slaperdijk aanleggen tussen de Utrechtse Heuvelrug bij Veenendaal en de dekzandrug bij De Daatselaar boven Renswoude. Dit tot grote woede van de gedupeerde Gelderse boeren die aan de oostzijde met het water bleven zitten. Ondanks een overeenkomst in 1714 over de aanleg van sluisjes in de dijk om zo het water bij een bepaald peil via de Lunterense beek richting Eem te krijgen, bleef het aanmodderen met de afwatering. Het leek een technisch en waterschappelijk onoplosbaar probleem. Totdat de Zuiderzee in 1932 afgesloten werd en daardoor de lozing via de Eem op het IJsselmeer veel beter geregeld kon worden. De aanleg van het Valleikanaal als groot afvoerkanaal in 1933-48 deed de rest en de eenwording van de waterschappen in 1997 was de organisatorische kroon op het werk. In de afgelopen twintig jaar is ons klimaat veranderd. Steeds vaker wisselen extreme weersomstandigheden elkaar af met als gevolg hoge rivierwaterafvoeren en heftige piekbuien enerzijds, en hitte, langdurige droogte en lage rivierwaterafvoeren en grondwaterstanden anderzijds. Bovendien hebben piekbuien en langdurig
verminderde wateraanvoer grote invloed op de kwaliteit van het nog beschikbare zoete water. Ook onze samenleving verandert: die wordt digitaler en participatiever.
Momenteel liggen er complexe plannen klaar waarin het zogenoemde nieuwe waterdenken centraal staat.

Nieuwe uitdagingen

De essentie van het nieuwe waterdenken is de uitkomst van het één voor één uitwerken van de uitdagingen waar de Gelderse Vallei en de Veluwe mee te maken krijgen.
Vele plannen liggen klaar om ervoor te zorgen dat de Vallei voor alle bewoners mooi en gezond wordt en blijft. Na eeuwenlang bezig te zijn met waterafvoer is nu de nadruk komen te liggen op water vasthouden. Een schoon en stikstofarm gebied.

Ontdek de andere kant van het platteland; al fietsend of wandelend maak je kennis met de mooiste stukjes natuur en het bijzondere platteland van de Gelderse Vallei.